Kōmyntŏrz do utworu

Tyn Kampf z tym Drachym to parodystyczny przekłŏd klasycznyj ballady Friedricha Schillera Der Kampf mit dem Drachen autorstwa Dr. Haase. Piyrszy rŏz pokŏzała sie we 1889 roku, a dŏwnij niy patrziło sie na niã jak na dobrõ literaturã. Haase napisoł i wydoł wiyncyj parodyji Schillera,
a – chociŏż postrzōd Ślōnzŏkōw ône były popularne – rozmajci przijezdni głosiciele polskości na Ślōnsku ôbskarżali je ô lachanie sie z polskigo jynzyka^I.

We ôryginale utwōr mŏ 25 strof po 12 wersōw. Tukej mōmy ô dwie strofy wiyncyj. Ôkrōm tego Haase zmiyniōł porzōndek rymōw: ôryginalnie je [aabbccddefef], a tukej mōmy [aabbccddeeff].

Ôd strōny jynzykowyj utwōr je pisany kluczborskōm ôdmianōm ślōnskigo jynzyka. Widzymy w nim cechy, co sie skłŏdajōm na tyn regiōn:

• sycynie,

• dyftōngicznŏ wymŏwa -oł-,

• ôdmiana nŏrzyndnika liczby mnogij ze kōńcōwkōm -ōma.

Leksykalnie Haase używŏ srogij liczby germanizmōw, co ô nich ciynżko pedzieć, czy były używane dziynnie, abo autōr użōł ich dlŏ efektu. We tekstach gwarowych tamtego czasu niy ma takij liczby zapożyczyń. Fakt, że tukej ône sōm pisane we niymieckij ôrtografiji, jeszcze barzij skazuje, iże to były elymynta, co niy były widziane za part ślōnskigo jynzyka. Tego typu słowa sōm pisane kursywōm, a jejich znaczynie je podane we przipisach.

Ôryginalnŏ ôrtografijŏ utworu je polskŏ ôkrōm wyżyj spōmnianych germanizmōw. Tukej je ôna zmiyniōnŏ na połny alfabet ślabikŏrzowy. Słowa we niymieckij ôrtografiji sōm zapisane fōnetycznie, zlikwidowane było tyż sycynie, ale ôstawiōne były inksze cechy. We niykerych miyjscach poprawiōnŏ była ôdmiana słōw, nawet kosztym rymōw abo rytmu, bo Haase niy boł sie używać polskich formōw, na przikłŏd: daja, słodka, żre etc. Przi takich poprŏwkach ôryginalnŏ forma je podanŏ w przipisie.

Tyn Kampf z tym Drachym

bardzo piyknŏ, ale strasznie gruźliwŏ bojka ôd Schillera tak na szpas w popsutym jynzyku polskim

iberzecowanŏ¹ przez Dr. Haase w Szczecinie

Cōż sie tam ludzie tak zlatujōm

A na ulicy fortwelcujōm²;

Czy ôgyń abo kōmedyjŏ,

Na kalwaryjõ procosyjŏ?

W postrzodku ale tyj gŏwiedzi³

Na kōniu jedyn Lejtmōnt siedzi

A za nim wlekōm bez sto chopa

Paskudnõ jako czŏrt⁴ ôkropã.

To wszak bōł smok, co ludzi biere,

Paszczekōm krokodylskōm żere.

Wiync wszyjscy bardzo sie dziwali,

Lejtmōnta, smoka ôglōndali.

A potym tysiōnc ich wrzeszczało:

„Bez tego smoka my niymało

Jałōwkōw, cielōnt, krōw straciyli,

Tyn Lejtmōnt ale go zabiyli.

Wyciōngło przed tym ich tam wiele,

– Zatracić czŏrta chcieli śmiele –

Lecz żŏdyn z nich sie niy powrōciōł,

Każdymu diŏbli smok wymōciōł.”

A teraz sie na rynek dali;

Tu nawet Ôberst już czekali,

Lejtmōńciŏ⁵ też, kōmraciŏ⁶ jego,

Prziwitać chcieli frojnda⁷ swego.

Wiync przed Ôbersta ôn trituje⁸

Skrōmniutko niymu sie zbliżuje,

A za nim lud jak rōj sie wali,

Czyn jego bez przestanku chwŏli⁹

Ôn ale słusznie sie pokłōniōł:

„Herr Ôberst”, rzek, „jŏ żywo gōniōł

A zabiōł tego czŏrta smoka,

Jak sie nŏleży dlŏ wojŏka.

Wiync teraz żodyn sie niy boji;

Pastucha przi swym bydle stoji

Bez strachu a wandrowny idzie

Śpiywajōnc, aż do kaczmy przidzie.”

Tyn Ôberst ale zabroł słowo,

Wysiōnknōł sie a rzek surowo:

Tyś dzielny wojŏk, to jest richtich¹⁰,

Niy rōb sie ale bardzo wichtich¹¹!

Boś to zapōmnioł me zakazy

A insztrukcyjej twej wyrazy;

Cōż jest twōj piyrszy ôbowiōnzek,

Niż chcesz pokŏzać taki kōnsek?”

A ôn jak trup sie zabladuje,

Sztrajchujōnc¹² wōns ôdpowiaduje:

„Folgować¹³ swymu Ôberstowi,

To sie nŏleży Lejtmōntowi.

A toś ty zmiyszkoł, mōj kochany,

Tyś teraz grindlich¹⁴ jest poznany;

Tak padoł Ôberst – „jŏ przizwolōł,

Żebyś na urlŏb do dōm pŏlōł;

Podobnie ôjciec ci stankali,

Przed śmierciōm widzieć cie żōndali;

Tyś ale sie po lesie smykoł,

Codziyńnie hned na gōn wymykoł.

Nareszcie my sie dowiedzieli,

Ze ôjciec dokna zdrōw sie mieli

A tyś ich stanczka sfingirowoł¹⁵,

Żebyś tyn urlŏb erszwindlowoł¹⁶.”

„To prŏwda”, Lejtmōnt ôdpowiedzioł,

„Jo sobie sōm to wszyjsko pedzioł;

Niżeli ale mie sztrŏfujōm,

Niych słyszōm i niych rozwŏżujōm!

Jŏ nojprzōd myśloł w mej niywinie,

Że medalijŏ¹⁷ mie niy minie –

Czerwōny ôroł sztwŏrtyj¹⁸ klasy¹⁹,

Tyn by mi strasznie bōł zapasy²⁰ –

Za takõ sztukã, co jo sprawiōł,

Żech tego paskudnika zabiōł; –

Lecz ôni, dzie panujōm szczury,

Mie za to wciepnōńć chcōm do dziury.

Coś ich tam wyszło już kamratōw,

Zaprowdy żwawych, śmiałych bratōw;

Wygubić smoka sie strojyli,

Lecz nigdy sie nie powrōciyli.

Zeżarła wszyjskich ta niycnota, –

Niy jest to gańba i srōmota?

A ôni, panie, nakŏzali,

Żeby w tyn gōn my sie niy dali; –

To we dnie w nocy mie mierziyło, –

Ô smoku nawet mi sie śniyło;

Nareszcie złość mie zachyciyła.

Do gōnu serce rozpŏlyła.

Wiync potym ech do siebie pedzioł,

Kejby pōn Ôberst wszyjsko wiedzioł,

To by tyn gōn niy bōł zakŏzoł,

Sie może sōm na smoka zwŏżoł.

Już z starych czasōw ludzie wiedzōm,

Że chopi niy za piecym siedzōm;

Do lasa z flintōm ich trajbuje²¹,

Chytrościōm żywo nagabuje.

Przodkowie nasi wojowali,

Ze lwami sie, z tigrami²² prali, –

Czym wiynkszŏ, krwawszŏ bitwa była,

Tym wiyncyj chopa zaparziła.

A my panowie wyćwiczōni,

W rozmajtych sztukach wyuczōni,

Cōż my dokŏzać wagujymy,

Wiync, cōż nareszcie poradziymy?

Do knajpy hned codziyńnie chodzić;

Niywinne dziouszki chytro zwodzić;

Na bŏl dziś, jutro na tyjater²³,

Hned każde rano wielki kater;

Na gōnie tułać sie po polu,

Zajōncōw marnych bić bez żŏlu,

A w nocy – ô nadziejo słodkŏ²⁴

Grać „Moja ciotka, twoja ciotka.”

To, panie Ôberst, jest prŏwdziwy

Ôbrŏzek czasu, sprawiedliwy.

Wiync jŏ, do lasa sie udajōnc,

Ze smokym mierzić sie pragdajōnc,

Dokŏzać jyno chcioł modzieży,

Co dlō nij wielce sie nŏleży.

Niżelich ale to wagowoł²⁵,

Toch we dnie w nocy wymyślowoł,

Pōnbōczkach też serdecznie prosiōł,

Żeby dobry ajnfal²⁶ mi dōnosiōł. –

Tu wrŏz radośnie ech zaryknōł,

Tyn ajnfal²⁷ z gowy mi wyfiknōł.

Za bardzo sznajdich²⁸ ech znajōmy,

W rozmajtych rzeczach też wiadōmy –

Wiync – forwec²⁹ – ech do siebie pedzioł

A prandko do buchbindra lecioł.

Cōż nawet, rzekł ech, by żōndali,

Majsterku, kejby sklebowali³⁰

Mi fajnie z papyndeklu smoka,

Tak jak wyglōndŏ – nicpotoka.

»Sto twardych«, panie Lejtmōnt, padoł

A zarŏz besztelōnek³¹ nadoł

Na papyndekel do Berlina;

Sto twardych strychnōł se do klina.

Niżeli przeszły dwie niedziele,

Tyn smok bōł fertich³² w całym ciele,

A jak ech czŏrta erblikowoł³³,

Toch strasznie sie nad nim radowoł,

Bo bōł ôkropnie potrefiōny³⁴,

Jak żywōm duszōm napołniōny:

Na krōtkich nogach sare ciało,

Po grzbiecie czŏrne szupy miało,

Tak twarde jak żelazo znŏcie,

Siykerōm je niy rozrōmbocie;

Wiync ta koszula ôchrōniuje

Mu piersi, brzuch, że nic niy czuje.

A z tego ciała sie jak żmija

Ôkropnie dugi kark wywijŏ³⁵.

Na karku ale gowa stoji,

Przed ktōrōm diŏboł sōm sie boji,

Z ôczami nawet piekelnymi,

Jak błyskawica świecōncymi.

Z uszami – ach mōj Jezu drogi,

Wybŏw³⁶ nos, Panie ôd tyj trwogi!

A kej paszczekã czŏrt ôtwiyrŏ³⁷,

Każdego z strachu wrzōd zabierŏ³⁸,

Bo nawet jak studolne wrota

Rozpiyrŏ³⁹ straszny pysk ta psota.

W tym pysku ale zamby stojōm,

Co flinty, szable⁴⁰ sie nie bojōm,

A jynzōr sie jak powrōz krōńci,

Na prawõ, lewõ bałamōńci.

Na zadku ôgōn sie, ôjeje!

Jak bicz na dziesiyńć metrōw chwieje

A co tym biczym erfasuje⁴¹ –

Ta marcha zarŏz żere⁴² i żuje.

Co pod ôgōnym ale sadzi,

Ôkrutnie cały las zakadzi,

Wiync na pōł mile zatrzimujōm

Se ludzie nos i uciekujōm.

Nu, panie Ôberst, cōż genujōm⁴³,

Czy sie to tu anigyrujōm⁴⁴?

Kōnseczek jeszcze niych przeboczōm,

Radosny kōniec hned ôboczōm!”

Tak Lejtmōnt rzek a potym dalij

Do bojki nowõ bojkã wali.

„Wiync potymch wziōn dwie chytre dogi⁴⁵

A wlŏz na hyngsta, biōł mu w boki

Me szporny, że posoka ciekła,

Jak kejbych gōnić chcioł do piekła.

Buchbinder, jak to widzioł, zbladnōł

A z strachu na kolana padnōł.

Wiync teraz psy ech szczuł na smoka,

Zaparzōnc „Flika” hned, hned „Floka”,

Nojbarzijch jã na brzuch zaganioł,

Dzie miynki jest tyn diŏbli aniōł.

A tak codziyńnie ech pilowoł⁴⁶,

Te psy na smoka dresyrowoł⁴⁷;

Nareszcie przed nim sie nie boły,

Ôgōnym krōncōnc cicho stoły.

Hyngst też już wcale niy spōrkowoł,

Bestyjõ lizoł, bysznuprowoł⁴⁸,

Podobnie wiedzioł tyn mōndrala,

Że z papyndeklu smok – to srala.

Wiync jak to wszyjsko fertich było,

Do lasa strasznie mie parziło,

Bo zaś tyn smok, niyszczesny cudnik,

Bōł zeżar ludzi, tyn paskudnik.

Moj ôjciec doł mi swych pachołkōw

Ze sobōm mocnych dwōch kozołkōw,

Co też trzi lata przed tym byli

Krōlowi szczyrze już sużyli.

Tyn jedyn kosã wziōn chandogõ,

Tyn drugi widły zaś ze sobōm,

Gorzołki, wusztu, syra⁴⁹, chleba,

Co prawie tak na gōn potrzeba.

Na prziszły dziyń wczaśniutko z rana

Sie dała moja karawana

Do lasa, jo na hyngście⁵⁰ siedzōnc.

Pachołkōw i te dogi wiedzōnc.

– Niych teraz jyno pozōr dajōm, –

Dyć ôni, panie Ôberst, znajōm

Kapliczkã, co tam w lesie stoji

A stancznych i kalikōw goji,

Cōż ich tam zaszło niesłyszōncych,

Na ôczy dokna niewidzōncych,

Cōż takich, co na krykach chodzōm

Żebrŏkōw, co ich dzieci wodzōm!

A matka Boskŏ wygojiła,

Do zdrowiŏ wszyjskich powrōciyła.

Niyjedyn ale tam pozostoł,

Bo jak bōł wylŏz, smok go dostoł.

Za tōm kaplicōm była grota,

Jak piekło czŏrne miała wrota;

A przed niōm stŏw śmierdzōncyj wody

Ôchrōnioł⁵¹ groty tyj dochody.

Wiync tu tyn diŏbli smok panowoł

A we dnie w nocy aufpasowoł⁵²;

Kej nawet jedyn sie bōł zbłōńdziōł

Do śmierci zarŏz go rozsōńdziōł.

Wiync jŏ to wszyjsko dobrze wiedzioł,

Pachołkōm ale nic niy pedzioł.

Wlŏz do kaplice⁵³, pŏd w kolana

A prosiōł tam Jezusa Pana,

Żeby mie wiōd a moje siyły

Diŏblego smoka zwyciynżyły.

A potymch szablã umgyrtowoł⁵⁴,

Tyn spis⁵⁵ i flinta nagotowoł,

Przeżegnoł słusznie sie trzi razy

A doł pachołkōm me nakazy.

Nareszcie ech na hyngsta skoczōł,

Tyn zarŏz ku smokowi kroczōł.

Jak ale czŏrta erblikowoł⁵⁶,

To strasznie zarzoł, wyświtowoł

A nie chcioł dalij. Smok juz w ranie

Jak żmija leżoł tam na planie

A grzbiet wygrzywoł, wyglōndajōnc,

Na jaki frisztik⁵⁷ już czekajōnc.

Tu wszak, jak były wyuczōne,

Wypadły dogi jak szalōne

Na niego – prandko zaś uciykły,

Jak kejby wrŏz sie były ściykły;

Bo każdy chuch, co ta gadzina

Wytchnyła na nich, – to trucina.

Jŏ jeszcze rŏz ich erfriszowoł⁵⁸,

Każdego piyknie pogłŏskowoł,

Wciep kawoł wusztu mu do pyska,

Dopyndzoł wszak go do smoczyska.

Jŏ sōm na niego spis⁵⁹ kerowoł,

Lecz tyn ôd szupōw abpralowoł⁶⁰.

Tu wrŏz mōj hyngst sie znowu lynkŏ⁶¹

A rozmnŏżuje moja mynkã,

Bo niy mōg pōniyś śmierdzōncego

Brzidnego smoka chuchu złego.

Jŏ żegnoł dusza już i ciało, –

Lecz to inaczyj skōńczyć miało.

Wiync prandkoch teraz z kōnia skoczōł,

Że krew bych tego smoka toczōł.

Leć każdy hib⁶² i moja siyła

Na jego szupach sie rozbiyła.

Nareszcie mie ôgōnym zgarnōł,

Ôkropnōm siyłōm na ziym smarnōł;

Na szmak se jynzōr ôblizowoł,

Ôtworzōł pysk a już sznapowoł⁶³.

Wtym moje dogi prziskoczyły

A zamby mu do brzucha wryły,

Tak gryzły, żarły i targały,

Że smoka nawet kurcze brały.

Tu wrŏz ech skoczōł na me nogi

– Dziynkujã Ci, Pōnbōczku drogi –

A wbiōł mu sznajdich⁶⁴ – bo jŏ taki –

Ôstrzutkōm szablã mojã w flaki;

Wiync wierciōłch jōm do serca smoka,

Jak rzyka⁶⁵ loła sie posoka.

Paskudnik upŏd, jak snop sōmy⁶⁶,

Jŏ ale – zymdloł niywiadōmy.

Lecz jak ech potym zaś ôcuciōł,

W ôkoło moje ôczy rzuciōł.

Pachołcy moji przi mie stŏli,

Już teraz nawet sie nie bŏli

Wiync ludzie dŏwno już czekajōnc,

Na „bravo” wszak sie gotowajōnc,

Wrzeszczeli teraz jako stŏli⁶⁷,

Lejtmōnta hochlebować⁶⁸ dali.

Ja – i kōmraciŏ⁶⁹ przistōmpiyli,

Serdecznie frojnda⁷⁰ pozdrowiyli.

Pōn Ôberst ale zmruczōł czoło,

Ôbejzdrzoł ôstro sie ôkoło

A wołoł: „Cicho mi ludkowie,

Bo jŏ wōm jeszcze cośka powiym⁷¹.”

A do Lejtmōnta sie ôbrōciōł,

Borŏka teraz tak zakłōciōł:

„Dyć wiysz, że jŏ ci bardzo przajã

A niyrŏd kōmu sztrŏfa dŏwōm⁷²,

Lecz z tym urlŏbym mie ôszydzić,

To sie ôkropnie możesz wstydzić,

Kto dyscyplinã tak ôbrazi,

Trzi dni do dziury za to włazi.

Ta sztrŏfa, synku, zabrać musisz,

Ty mie urlŏbym już niy skusisz.

Lecz za to, ześ ty smoka zabiōł,

Ôd tego diŏbła nŏs wybawiōł,

To banã prosić krōla pana,

Żeby cie zrobiōł za Hauptmana.”

Jak ludzie nawet to słyszeli,

Zaś „bravo” strasznie zawrzeszczeli,

Radosne świynto se zrobiyli,

Aż do pōłnocy jedli, piyli.

Z Berlina ale depeszowoł

Nasz cysŏrz⁷³ tak i befelowoł⁷⁴:

„Tyn Lejtmōnt Wissmann, co dokŏzoł

Nōm wielkõ sztukã, że sie zwŏżōł

Na tego smoka, jest nazwany

Hauptmanym, lecz zofort⁷⁵ posłany

Na lwy i tigry⁷⁶ do Afryki,

Bo ôn na gōn mŏ wielke szyki⁷⁷.”