Kōmyntŏrz do utworu Feliks Steuer narodziōł sie we 1889 roku we Sulkowie. Sztudiowoł słowiańskõ filologijõ we Innsbrucku i na Ślōnskim Uniwersytecie we Wrocławiu. Po sztudyji wyrobiōł dyplōm rechtora i we Katowicach robiōł za rechtora i dyrechtora Państwowyj Gimnazyje Klasycznyj i Miastowyj Gimnazyje Matymatyczno-Przirodniczyj. Do historyje ślōnskigo jynzyka przeszoł ôpracowaniym sztyrech dzieł ô mŏwie swojigo regiōnu. Dwie ś nich to naukowe prace dialektologiczne: „Dialekt sulkowski” z 1934 roku i „Narzecze Baborowskie” z 1937. Dwie nastympne to dziełka literacke: „Ostatni gwojźdźaurz” i „Z naszej źymjy ślůnskej”, ôba ze 1935 roku. Mŏwa Baborowsko nŏleżała do dialektōw laskich, to znaczy tych, co ś nich Erwin Goj, co pisoł pod mianym Óndra Łysohorsky, stworzōł laski jynzyk literacki. Reszta prac tykała sie mŏwy ze Sulkowa, co je bliższŏ srogim ślōnskim dialektōm. Do napisaniŏ „Ostatnigo gwojźdźaurza” i „Z naszej źymjy ślůnskej” stworzōł nowy alfabet, moc zbliżōny do sulkowskij wymŏwy. Tyn alfabet – po małych modyfikacyjach – bōł krōtko na poczōntku XXI stoleciŏ rychtowany i widziany za podstawã do kodyfikacyje ślōnskijgo jynzyka. We tym dokumyńcie Czytŏcze i Czytŏczki dostŏwajōm „Ostatnigo gwojźdźaurza” przetransliterowanego do pisownie ślabikŏrzowyj, co ôznaczŏ, iże tytuł zmiyniŏ sie na „Ôstatni gwoździŏrz”. Je to ôpowiyść ô ôjcu ôd Steuera i ôpowiadŏ niy ino ô jego robocie, ale tyż przedstawiŏ kōniec epoki. Mōm nadzieja, że lektura tego dziełka prziczyni sie do lepszego poznaniŏ ślōnskigo jynzyka i życiŏ ślōnskij wsi sprzed bez stu lŏt. We seryji „Bibliŏtyka Silling” je dostympne tyż „Z naszej źymjy ślůnskej”, co jego lekturã tyż moc polecōm. Grzegorz Kulik -------------- Tyn utwōr je we dōmynie publicznyj. Korekta i transliteracyjo sōm dostympne na licyncyji Podanie autora-Niykōmercyjne-Bez pochodnych 4.0 Miyndzynŏrodowŏ. Autōr: Feliks Steuer Korekta i transliteracyjŏ: Grzegorz Kulik Zdrzōdło: https://silling.org/ Ôbroz na ôbkłodce: Daniel von Appen ze Unsplash Silling to projekt kludzōny dlo publicznego dobra. Jego cyl to uproszczynie dostympu do norzyńdzi i dōbr kultury we ślōnskim jynzyku. Bez sparcio ôd używoczōw niy szło by go kludzić, tōż zastanōwcie sie nad dociepniyńciym sie: https://patronite.pl/grzegorzkulik https://paypal.me/GrzegorzKulik --------------- Ôstatni gwŏździŏrz F. Res (Feliks Steuer) Wieś Zgniyle a kalnie płynie rzyka. Na jeji brzegach styrczōm do gōry tŏpole i wiyrby. Ptŏki tam rade nocujōm i robiōm gniŏzda. Po lewyj strōnie rzyki sōm zygrody a po prawyj leżōm łōnki. Nad rzykōm ciōngnie se wieś. Cesta je flŏstrowanŏ kamiyniami. Idzie ôd krziża niedaleko mostu aż na drugi kōniec ku młynu. Po ôbuch strōnach stojōm stawiynia: po jednyj statki siedlŏkōw a po drugij chałupy rzymieśnikōw i robotnikōw. Stawiynie i budōnki gwoździŏrza Na ceście słychać pinkanie. W kuźni gdoś pinkŏ. Tu miyszkŏ gwoździŏrz. Przi ceście leżōm chałupa i studoła. Chałupa je starŏ. Leży dość nisko ku strōnie rzyki. Zbudowanŏ je z cegły. Budowoł jōm isto starziczek. Dach je pokryty szkorupami. Widać, że niyrŏz go sprawowali. Na dworze kole chałupy je pogrōdka. Nad niōm wisi szyroki ôkap dachu. Jak padŏ, to chrōni ôd dyszcza. Z pogrōdki idziesz do siyni. Na lewo je ôlmariczka, wmurowanŏ we ścianie. Kole niyj sōm dwiyrza do wielkij izby. Na prawo stoji pod schodami wielkŏ ôlmarika. Kōnsek dalij ja starzynczynŏ izbetka. Prosto wchodzisz do kuchynie a stōnd na prawo do izbetki lŏ dzieci. Wielkŏ izba je dość niskŏ. Ściany a deka sōm biylyne. Deliny myje se każdõ sobotã, choć rzŏdko tak gdo wchodzi. Na ścianach wiszōm krziżyk i ôbrŏzki: paniynka Maryja, świynty Jōzef i świyntŏ familijŏ. W kōmodzie pod krziżym je pranie skowane. Przi ścianach stojōm trzi łōżka, dwa szranki i piec. W postrzedku je stōł ze stołkami. Dwie ôkna idōm na zygrodã, a jedno ôkno idzie na dwōr. W ôknach sōm łŏtki z kwiŏtkami. W tyj izbie niy słychać ani jeżdżyniŏ wozōw ani wrzasku na ceście. Tam ôdpoczywŏsz dobrze, jak leżysz pod pierzinōm a dyszcz praskŏ na ôkna abo wicher żynie przez gałyńzie strōmōw. Starzynczynŏ izbetka je małŏ. Na ścianie wiszōm dwa ôbrŏzki: świynty Walyńcinek i świyntŏ Trojica. Kole ścian stojōm dwie łōżka. W jednym kōńcie je szrank a w drugim piec. Sōm dwie ôkna: jedno ku dworu a druge na cestã. Przi ôknie ku dworu stoji stōł ze stołkami. Trochã myńszŏ je drugŏ izbetka. Leży zarŏz kole kuchynie. Tam dzierżōm sie dzieci. Mŏ yny ôkno na cestã. Na jednyj ścianie wiszōm krziż i ôbrŏzek a na drugij ôbrŏzek i zygor. Przi ścianach stojōm dwie łōżka, stołki i piec. Kuchynia je dość wielkŏ. Mŏ jedno ôkno na dwōr sōmsiada. W postrzedku stoji stōł z ławkami i stołkami. Nojwiyncyj miejsca zabiyrŏ piec z pōnwiōm. Wszyńdzie w izbie, w izbetkach i w kuchyni sōm kŏfliki ze świyncōnōm wodōm. Pod ôbiyma izbetkami je piwnica. Tam chowajōm sie kartŏfle, masło i miynso. Kole starzyncznyj izbetki idōm schody na gōrã. Tam je mało światła. Ôkynka mōgły być wiynksze. Gōra je podzielōnŏ: na jednyj strōnie sōm plewy i ziorno, a drugij truglice i skrzinie a w postrzedku miechy z mōnkōm. Przi ceście ôd strōny drugigo sōmsiada stoji stōdoła. Dach je pokryty szkorupami. Gōmno je bite. Po ôbōch strōnach sōm gōmiynice, a na wiyrchu je piyntro. W kolni kole studoły schrōniŏ sie wōz, pługi i masziny; pod ôkapym wiszōm brōny. W dworze je jeszcze chlyw z kuźniōm. Chlyw je wielki. Sōm tam dwie krowy, dwie jałōwki i cielōntko. Krowy i jałōwki stojōm prziwiōnzane przi żłobie. Dwie ôkynka dŏwajōm im światło. Jak niy je zima, to dźwiyrza sōm ôtworzite. Kole chlywa je kuźnia, ścianōm ôddzielōnŏ. Jak do niyj wchodzisz, to po prawyj strōnie je stōł z gwoździami. Tam stoji pylno pakslikōw. W postrzedku je wielki gnŏt; w nim tyczōm dwie kowadła, jedno wiynksze a jedno myńsze. Ku gnŏtu przibitŏ je pōnew na wyngle. Piec je mały a ôgyń dość wielki. Wiater dmuchŏ dō niego z miecha, jak nogōm depcesz na żerdkã. Drugi stōł z nŏczyniami stoji na zadku. Przi ścianie leżōm duge ciynke kōnski żelaza; ś nich robi se gwoździe. Miezy chałupōm a stōdołōm i chlywym z kuźniōm je wielki plac; to je dwōr. Na dworze przi studole stoji kŏrmik lŏ świń a przi kuźni chlywik lŏ gyńsi. Za budōnkami sōm zygrōdka i zygroda. W zygrōdce sadzi sie szałŏt, ôgōrki, banie, celer, cebulã, czosnek, koper, markew, kuleriby i ziele. Szałŏt i ôgōrki sōm tyż na przedej. Na boku wyrŏstŏ mały świyrk. Przed zygrōdkōm stoji starŏ gruszka, świadek dŏwnych czasōw. Rozciōngŏ ôna swoje gałyńzie na dach kuźnie, jakdyby dzierżała rynki nad tym, co tam ciynżko robi. W zygrodzie rosnōm jabłōnie, śliwy, szwestki, wiśnie, tŏpole, wiyrby, ôlsze, wielke i małe jagōdki. Strōmy sōm wielke i chrube. Gdo ich rŏz sadziōł? Możno starziczek gwoździŏrza. Familijŏ Gwoździŏrz mŏ wielkõ familijõ. Ciynżko mu je wszyckich uciōngnōńć. Ale robi dziyń i noc, ażby dzieci miały co jeść, co se ôblyc i czym zostać. We wszyckim pōmŏgŏ mu baba. To je dobrŏ baba. Kaj chłop być niy może, tam je ôna. W lecie stŏwŏ rano ô jednej a leci na trŏwã. Tam daleko na hucznicã. Jak przychodzi du dōm, warzi na blasze. Dŏwŏ świniōm, gyńsiōm i kurōm a ôdbywŏ krowy. Po śniŏdaniu idzie na pole. Krōtko przed połedniym zaś je dōma. Musi warzić ôbiŏd a gotować lŏ bydła. Mŏ sama ledwa czas, by trochã pojeś. Po połedniu robi dalij to na polu, to dōma. Ku wieczoru bydło zaś czekŏ. Trza pochrōniać. Tu nosić krowōm krasikōń, trŏwã abo liście a tam warzić lŏ brŏwikōw kartŏfle i ōmastã. A wieczerzõ gotować lŏ familije. Dzieci je sporo. Każdymu przaje. Każdymu dŏ, co mŏ, a choćby ôstatni zwōnek. Ale niy może być dycki przi nich; bo robota jōm wołŏ. Za to starzinka abo starszŏ dziŏcha ich ôpatrujōm: dŏwajōm im śniŏdać abo swaczyć a posyłajōm ich do szkoły. W lato pōmŏgajōm wiynksze dzieci na polu. Idōm do ćwikle pleć abo do kartŏfli. W żniwa muszōm ôdbiyrać abo paś gyńsi. Na podzim zbiyrajōm kartŏfle i wytargujōm ćwiklã. W żniwa Wiater leci po kłōskach, a kłōska se uginajōm. Już ptŏki baj dubiōm po ziorkach. Ôbiyle jest ôzdrzałe, czekŏ na kosiŏrza. Gwoździŏrz szykuje kosã. Klepie jōm na klepŏczu, aż bydzie ôstrŏ; bo mŏ siyc dobrze. Rano biere ôsełkã i kłubik z wodōm. Idzie na pole, a ś nim jego baba. Krŏczajōm cestōm, wiwozym, aż sōm na polu. Słōńce świyci i grzeje. „Panie Jezu Kryste, bydź nōm na świyntyj pōmocy!”, zaczynajōm z sieczyniym. Siyk – siyk – siyk, piyrsze kłuska padajōm. A baba ôdbiyrŏ. Jedyn pokos już leży. Lygajōm drugi i trzeci. Ôba se pocōm; bo ciynżkŏ prŏca wyciskŏ im pot na czoło i gymbã. Jedyn zegōn je zesieczōny. Baba wiōnże gŏści na snopy i stawiŏ ich w mōndeliki. Gotuj teraz, gwoździŏrzu, wōz drabinowy a swiyź ôbiyle, poka je piyknie. Wōz sie rozciepuje. Nastrŏjŏ sie go do drabin: dostŏwŏ dugõ rozworã, drabiny i lucznie. Drabiniŏk je gotowy. Zaprzōngnij krowy i jedź! Gdo wiy, czy wydzierży! Ôd rana sie mroczy. Krowy sōm zaprzōngniynte. Wio, jedzie gwoździŏrz po ôbiyle. A ś nim jego baba. Ôn dzierży ôpratã, a ôna siedzi w drabinie. Przijechali na pole. Baba podŏwŏ snopy, a ôn ich ukłŏdŏ, aż wōz je pylny. Wiezōm piyrszõ fōrã du dōm, do studoły. Wrota skrzipiōm, ôtwiyrajōm sie. Drabiniŏk wjyżdżŏ z ôbiylym. Brr – stojōm krowy. Ôdprzōngŏ sie wŏgi ôd woza. Krowy żerōm przi łoju i stojōm cicho. Gwoździŏrz i jego baba skłŏdajōm fōrã. Ôna ściepuje snopy za gōmiynicã, a ôn ich ukłŏdŏ. Na fōrze corŏz to mynij. Jest prōznŏ. Piyrszŏ fōra je dōma. Ôbiyle jest ô mało skludzōne. Została yny miyrwa. Idź, babo, jōm zagrabać! Ôna biere grabie na pleca i idzie. Jest na polu. Syjmuje grabie i zaczynŏ grabać na ściyrnicku. Ciōngnie – ciōngnie – a stoji co kōnsek, jak grabie sōm pylne. Tak bez całe pole tam i nazŏd, nazŏd i tam. Aż je zagrabane. Na kōńcu zgrabuje jelita na kupki. Biere grabie na pleca i idzie ku dōmu. A gwoździŏrz jedzie po miyrwã. W stōdole Je po żniwach. Ôbiyle leży za gōmiynicami. Trzeba go wymłōcić. Zrobi to baba a pōmoże i drugŏ. Gōmno je wysnŏżōne. Ôciypki sōm ściepniynte i rozwiōnzane. Kłuska leżōm ôbrōcōne ku sobie. Cepy lecōm do gōry. Snopy sōm ôklepane. Baby ich przewracajōm i młōcōm po drugij strōnie. Kopa je gotowŏ. Zgarniajōm ziorno na kupã. Zza gōmiynice lecōm nowe snopy. Baby ich rozwiōnzujōm i młōcōm dalij. Cap, cap, cap bije sie rano, cap, cap, cap i po połejdniu. Kupa ziornŏ je wymłōcōnŏ. Przinosi sie maszinã do wiŏciŏ. Gwoździŏrz ôbracŏ, a baba nakłŏdŏ. Wururu, wururu idzie maszina. Z przetakōw plewy fiurgajōm, a ziorno sjyżdżŏ po desce na dōł. Potrzeba jeszcze fachla; bo w ôbiyli je moc kōnkolu. I fachluje se, aż ôbiyli je snŏżne. Baba przinosi miechy. Dzierży każdy miech ôtworzity. Gwoździŏrz nagarnuje do miarki lebo biere na szufã a sypie. Ôziym do dziesiyńć miarek to je cyntnŏr. Sypie, aż miech je pylny. Na ôstatku go wŏży na wŏdze. Ôbiyle je gotowe do młyna abo na przedej. Przi piyrzu Je zima. Na dworze leży pylno śniega. Dachy sōm biŏłe, a rzyka je zamarzniyntŏ. Dzieci tyn czas rade majōm. Ciepiōm sie śniegym, kliżōm sie po chodnikach abo jeżdżōm na szrinczuchach. Jest po połedniu po ôbiedzie. W izbetce leży piyrze nagotowane. Kole stoła siŏdajōm starzinka, mama i dzieci. Każdy dostŏwŏ z koszyka kupkã piyrzŏ. Zaczynajōm drzić. Starzinka wiedzōm moc bojek. Ôpowiadajōm ô wasermōnach, co przy rzyce straszōm, ô zbōjnikach, co w lasach żyli a ludzi zabijali, ô morze, co rada w nocy trŏpi, ô piyłych babkach, co po ôdzwōniyniu swatwieczora na ôkynicach siedzōm, a ô ôgnistym psie, co sie niyrŏz przi wiatrŏku ô pōłnocy pokazuje. Dzieci wszycke na nich suchajōm. Widzōm w myślach te straszma i bojōm se. Ale drzōm i drzōm, aż wydrzōm całõ kupã. Nadchodzi swaczyna. Mama przinoszōm chlyb, masło i syr. Krajōm krajczki, mażōm ich i rozdŏwajōm. Aż każdy sie najy. Dzieci sōm syte. Drzōm jeszcze trochã, ale wiela se im już niy chce. Jedyn drugigo dugŏ, zbytkujōm i figle robiōm. Dmuchajōm do kupky piyrzŏ, aż uciekŏ do gōry i spadŏ na deliny. Wczas se robi ćma, i drzicie sie kōńczy. Ale w kuźni pinkŏ dalij gwoździŏrz. W kuźni Wszycko śpi, twardo śpi. Yny wachtŏrz idzie po ceście ciynżkim krokym pod kijym i piskŏ. Piskŏ trzi. W chałupie gdoś se ruszŏ. Jest to gwoździŏrz. Choćby sōm ôcuciōł. Stŏwŏ i ôblykŏ se po cichutku, by niy ôbudzić żŏdnego. Po cichutku se wykrŏdŏ ze siyni i idzie do kuźnie. Rożygŏ ôgyń i zaczynŏ robić. Mŏ żelazo w lewyj rynce a motek w prawyj. W ôgniu tyczōm dwa kōnski żelaza. Potym biere jedno żelazo i wyrŏbiŏ ś niego gwōźdź, a drugi wkłŏdŏ do pieca, aż se rozgrzeje. Na kowadle ôstrzi go motkym, zostawiŏ gōwkã, ucinŏ za niōm mały kōnsek i styrkŏ go do furmy. We furmie robi se gwōźdź. I tak rŏz i tak dwa ôd rana do wieczora. Rzŏdko gdo zaglōndŏ do niego. Przichodzi baj synek, co wołŏ go na śniŏdanie abo na ôbiŏd, baj tyż siedlŏk, co kupić chce gwoździe. Już je wieczōr i po wieczerzi. Ludzie idōm spać. Bydzie hned dziesiyńć. Gwoździŏrz jeszcze robi w kuźni. Pink, pink, pink, pink – kuje sie gwoździe. Chce zarobić trochã wiyncyj, a to niy kōńczy. Aż baba idzie po niego. Z tŏwarym na przedej W sobotã je rychlij kōniec. W pudołkach przinosi sie gwoździe. Trza ich rachować i pakować. Baba i dzieci baj pōmŏgajōm. Rachujōm, rachujōm, aż ôczy ich bolōm. Jest moc gwoździ, ale niy bydzie wiela piniyndzy; bo kupcy źle płacōm. Gwoździŏrz sōm ich pakuje, zawijŏ i zabijŏ gwozdkami. Jest w niedzielã wczas rano. Gwoździŏrz jedzie pieszki na wōzku z gwoździami. Na nic mu mila cesty sie nie zdŏ. Jest mocny i chce banã uszporować. Wyjyżdżŏ sōm. Słōńce miyło świyci. Niebo je modre bez mroczna. Pola sōm zielōne. Tu rośnie ôbiyle, tam ćwikla, pieluszka. Na strōmach ptŏki śpiywajōm, a nad ôbiylym fiurgŏ wysoko szkowrōnek. Gwoździŏrz tak jedzie i jedzie. Podŏbŏ mu sie, co widzi i słyszy. Jest to wielkość Boga w naturze. Wtym wychodzi człowiek przi małym lŏsku, zbliżŏ sie a potym zaś stoji. Zaglōndŏ jak zaboczōny. Gwoździŏrz jedzie dalij a rzykŏ Ôjczy Nasz. I tyn człowiek sie traci. Był to zbōjnik, co go dwa dni nieskorzij chyciyli. W niydzielã W tym jedynym dniu gwoździŏrz trochã ôdpoczywŏ, jak nie jedzie z gwoździami. Jest ôn barzo pobożny. Bez świyntōmszy nie byłby nigdy. Chodzi hned dycki na wielkõ. Wierzi głymboko w Pana Boga. Wiara jest jego pociecha w prŏcy i w zażyrce. Pōmbōg go wysuchŏ. Po ôbiedzie idzie na nieszpory, choćbaj je słaby. Kole trzecij wracŏ. Przeblykŏ sie i swaczy. Teraz możno ôdpocznie? Ô niy. Rozmańci ludzie przichodzōm do niego po radã: siedlŏcy i chałupnicy. Chcōm, by im pōmōg i pisoł. Tymu do krysu, tymu do sōndu a baj i pismo i kartã. Umiy to wszycko, choć niy bōł na szkołach wysokich. Wszycy go potrzebujōm. Ôn im pōmŏgŏ. Wszyckim je dobry, wszycy radzi go majōm. Synek na gimnazyji Gwoździŏrz mŏ dobrõ głowã. Je mōndry. Ale i dzieci uczōm sie dobrze. Przecechtōr ich chwŏlōm. Jedyn synek chodzi na gimnazyjõ. Gwoździŏrz jeździ ku niymu hned każdy tydziyń. Nosi mu chlyb i masło, aż głodu nie ciyrpi. Czynsto idzie tyż pieszki, choć depce z dwie godziny. Niy mŏ to wiela kosztować. Robi to rŏd; bo synek mu dycki dobre noty przinosi. To go nojbarzi cieszy. Tym wiyncyj lŏ niego pracuje. Yny nie dożōł tego, iż synek czym zostoł. Śmierć gwoździŏrza Sōmsiŏd buduje stōdołã. Buduje w samej granicy. Przichodzi do swady. Gwoździŏrz sie barzo zażyrŏ. Ta zażyrka mu idzie na serce i żōłć. Jednego dnia, to jest w niydzielã zimowõ, niy może iś ku synkowi. Posyłŏ pō niego. Chce widzieć go jeszcze przed śmierciōm. Synek du dōm leci. Gwoździŏrz leży w łōżku słaby. Rano byli z Panym Bogym u niego. Ale dŏchtōr mało se starŏ. Nadchodzi wieczōr, przijyżdżŏ drugi dŏchtōr. Żŏdyn mu nie pōmagŏ. Żōłć sie mu ulywŏ. Gwoździŏrz umiyrŏ. Ôstatni to gwoździŏrz. Pinkać wiyncyj niy bydzie. Kuźnia je prōznŏ. Na kerchowie Kole starego kościeła leżi kyrchōw. Stojōm tam chrube, wysoke lipy a smutne wiyrby. Yny wiater ôd czasu do czasu chwieje gałōnzkami a grŏ sie w ich listkach. A tak je wszyńdzie cicho. Jest zima a ziymia zamarzniyntŏ. Na drugij połowie kerchowa je grōb ôtworzity. Przichodzi ksiōndz z ministrantami. Drużbowie niesōm umrzitego. Za nim idōm baba, dzieci i przŏciele. Jest to umrzity gwoździŏrz. Ksiōndz mōwi pŏrã słōw i rzykŏ. Łzy wciskajōm sie mu do ôczōw. Drużbowie spuszczajōm truglicã na dōł. Ziymia zakrywŏ jōm a w nij gwoździŏrza. Jego życie to była yny ciynżkŏ prŏca. Niech Pōmbōg dŏ mu wieczny pokōj. Na wieki wiekōw, amyn. Czas uciekŏ. Kela lŏt niyskorzij idzie za gwoździŏrzym jego dobrŏ baba. Śpi na tym samym kerchowie. Ich groby sōm małe jak insze groby. W zimie ôwijŏ ich śniyg. W lecie rosnōm na nich kwiŏtki. A dzieci sadzōm te kwiŏtki.