Kōmyntorz do przekładu

Jōnek muzykant (pol.: „Janko muzykant”) to nowela, co jōm piyrszy roz ôpublikowoł Henryk Sienkiewicz we 1897 roku we Kurierze Warszawskim.

Dycki żech godoł, że mie sie źle przekłodo z polskigo na ślōnski, bo bez to, że te dwa jynzyki sōm do siebie moc bliske, ciynżyj stworzić dobry ślōnski przekłod. Porzōnd przi robocie widzi sie, iże te zdania sōm za bliske ôryginałowi i prōbuje sie wynokwiać. A potym żech sie pōmyśloł, że jak poradziōł żech przełożyć „Dracha”, to przeca taki Jōnek muzykant to niy powinno być ciynżke zadanie.

We poru przipadkach ôstawiōł żech ôryginalne formy. To sōm take, co ôpisujōm rzeczy i funkcyje, co niy słyszoł żech, żeby na Gōrnym Ślōnsku sie je znało abo mogōm take słowa niy być udokumyntowane. Podyjzdrzywōm, że niykerzi nojbarzij dadzōm pozōr na słowo „kredyns” i pōmyślōm, że przeca po ślōnsku je „bifyj”. Rzecz w tym, że tu niy ma mowy ô meblu, co sie nazywo „kredens” ino ô izbie, co mo tako nazwa. Bez to słowa „bifyj” niy szło tukej użyć.

Mōm nadzieja, że przekłod spodobo sie majoryntnym, ale tyż przido sie szkolorzōm, bo dyć ta nowela to je jedna ze ekstra lektur we klasach 4-6.

Grzegorz Kulik
lipiec 2020

Tyn utwōr je dostympny na licyncyji Creative Commons Podanie zdrzōdła-Niykōmercyjne-Zachowanie licyncyje 4.0 Miyndzynorodowo (CC BY-NC-SA 4.0)

Zdrzōdło: https://silling.org/

Przekłod: Grzegorz Kulik

Ôbroz na ôbkłodce: Johanna Vogt, Unsplash

Silling to projekt kludzōny dlo publicznego dobra. Jego cyl to uproszczynie dostympu do norzyńdzi i dōbr kultury we ślōnskim jynzyku. Bez sparcio ôd używoczōw niy szło by go kludzić, tōż zastanōwcie sie nad dociepniyńciym sie:

https://patronite.pl/grzegorzkulik

https://paypal.me/GrzegorzKulik

Henryk Sienkiewicz

przekłod: Grzegorz Kulik

Prziszło to na świat niyherske, słabe. Sōmsiadki, co sie były zebrały przi szezlōngu ôd położnice, kryńciyły gowami i nad matkōm, i nad dziyciym. Kowolka Szymōnowo, co była nojmōndrzyjszo, poczła pocieszać niymocno:

— Pōdźcie, zapola nad wami grōmnica — pado — już z wos nic niy bydzie, moja kōmratko; już wōm czas na tamtyn świat sie wykludzać i po kapelōnka posłać, coby wōm grzychy wasze ôdpuściōł.

— Toć! — pado drugo. — A synka to zaro trza ôkrzcić; ôn i kapelōnka niy doczeko, a radość bydzie — prawi — jak sie aby w strziga niy umiyni.

Jak tak godała, to zapolyła grōmnica, a potym wziōnła dziycio i pokropiyła je wodōm, aż wziōnło ôczki mrużyć, i rzekła jeszcze:

— Jo ciebie „krzca” w Imia Ôjca i Syna, i Ducha Świyntego i dowōm ci miano Jōn, a terozki, duszo krześcijańsko, idź, skōndeś prziszła. Amyn!

Ale dusza krześcijańsko moc niyrada szła, skōnd prziszła, ani ôpuszczała chuderlawe ciało, katać, poczła wiyrzgać nogami ôd tego ciała, jak poradziyła, i płakać, chocioż tak słabo i żałośnie, iże jak godały kōmratki: „Myślołby fto, kocia niy kocia abo co!”

Posłali po ksiyndza; przijechoł, zrobiōł swoje, ôdjechoł, niymocnyj sie zrobiyło lepij. W tydziyń wyszła baba do roboty. Synek ledwo dychoł, ale dychoł; aż we sztwortym roku ôkukała kukōwka niymoc na wiosna, tōż sie poprawiōł i w jako takim zdrowiu doszoł do dziesiōntego roku życio.

Dycki bōł chudy i ôpolōny, z baniatym brzuchym, a zapadłymi licami; szopa mioł kōnopno, hned bioło i slatowała mu na jasne, wytrzyszczōne ôczy, co patrziły na świat, choby w jakoś niyzmierzōno dalekość wpatrzōne. W zimie siadowoł za piecym i popłakowoł cicho ôd zimna, a roz za kedy i ôd głodu, kej mamulka niy mieli co wrazić ani do pieca, ani do gorka; bez lato chodziōł we koszulinie przepasanyj gōrtym i we słōmiannym hucie, co spod jego ôbtarganyj strzechy spoziyroł a podnosiōł jak ptok gowa do gōry. Matka, biydno chałupnica, co żyła z dnia na dziyń choby jaskōłka pod niywłosnōm strzechōm, możno go tam i miyłowała po swojimu, ale biyła doś czynsto i porzōnd nazywała „cudok”. W ôsmym roku chodziōł już za pachołka za gadzinōm abo, kej w chałpie niy było co jeś, za bedłkami do boru. Iże go tam kedy wilk niy zjod, to Boży cud.

Karlus to bōł barzo mało talyntny i jak wiejske dziycioki przi godce z ludźmi palec do gymby wrażoł. Niy ôbiecowali sie ani ludzie, iże sie wychowie, a jeszcze mynij, coby matka mogła doczekać sie z niego pociechy, bo i do roboty bōł nicpotok. Niy wiadōmo, skōnd sie to take ulyngło, ale na jedna rzecz bōł ino przepadzity, to je na granie. Wszyńdzie tyż je słyszoł, a jak ino trocha podrōs, tak już ô niczym inkszym niy myśloł. Szoł, bywało, do boru za gadzinōm abo z dwojokami na jagody, to sie wrōciōł bez jagōd i bebloł:

— Mamulko! Tak coś w borze „grlało”. Ojeje!

A matka na to:

— Zagrōm ci, zagrōm! Niy bōj sie!

Tōż niyroz robiyła mu warzeszo muzyka. Karlus krziczoł, ôbiecowoł, iże już niy bydzie, a taki myśloł, iże tam coś w borze grało… Co? A bo ôn wiedzioł?… Sosny, buki, brzeziok, wilgwy, wszysko grało: cołki bōr, i basta!

Echo tyż… W polu grała mu bulica, w sadku pod chałpōm ćwiyrkały wrōble, aże sie wiśnie trzynsły! Wieczōr suchoł wszyjskich głosōw, jake sōm na wsi, i pewnikym myśloł sie, iże cołko wieś gro. Jak go posłali do roboty, coby gnōj rozciepowoł, to mu nawet wiater groł we widłach.

Ôboczōł go tak roz karbowy[1] stoć ze rozciepanōm szopōm i suchać wiatru we drzewiannych widłach… ôboczōł, chyciōł za rzymiyń i doł mu dobro pamiōntka. Ale na co sie to zdało! Nazywali go ludzie „Jōnek muzykant”!… Na wiosna uciykoł z dōmu kryńcić flyjtki kole strumiynia. Nocami, kej żaby zaczynały rzegotać, krzōnstki na łōnkach krzyńścić, bōnki po rosie brōnczeć; kej kokoty pioły po zopociach, to ôn spać niy mōg, ino suchoł i Bōg jedyn wiy, jake ôn i w tym nawet słyszoł granie… Do kościoła matka niy mogła go brać, bo jak, bywało, zahuczōm ôrgany abo zaśpiywajōm słodkim głosym, to dziecku ôczy tak mgłōm zachodzōm, choby już niy z tego świata patrziły…

Wachtyrz, co chodziōł nocōm po wsi i coby niy usnōńć, rachowoł gwiozdy na niebie abo ôzprawioł po cichu z psami, widzioł niyroz bioło koszula ôd Jōnka przelatować po ćmoku ku kaczmie. Ale przeca karlus niy do kaczmy chodziōł, ino pod kaczma. Tam czajōł sie pod murym i suchoł. Ludzie tańcowali ôbertasa[2], niyroz jaki pachołek pokrzikowoł: „U–ha!” Słychać było tōmpanie strzewikōw, to zaś głosy ôd dziouchōw: „Czegōż?” Skrzipka śpiywała cicho: „Bydymy jedli, bydymy piyli, bydymy sie weselyli”, a basetla[3] rubym głosym dokłodała z powogōm: „Jak Bōg doł! Jak Bōg doł!” Ôkna blyskały sie światłym, a kożdy balek w kaczmie zdowoł sie dyrgać, śpiywać i grać tyż, a Jōnek suchoł!…

Co by ôn doł, keby mōg mieć tako skrzipka, co by grała ciynko: „Bydymy jedli, bydymy piyli, bydymy sie weselyli.” Take deszczki, co śpiywajōm. Na ja! Ale skōnd jōm dostać? Kaj take robiōm? Żeby mu aby przizwolyli chocioż roz do rynki weznōńć take coś!… Kaj tam! Mōg ino suchać, tōż porzōnd suchoł, podwiela głos ôd wachtyrza niy ôzwoł sie za nim ze ćmy:

— Niy pōdziesz to do dōm, buksie jedyn?

Tōż wtynczos traciōł sie na swojich bosych nogach do dōm, a za nim lecioł we ćmie głos ôd skrzipki: „Bydymy jedli, bydymy piyli, bydymy sie weselyli”, i powożny głos ôd basetle: „Jak Bōg doł! Jak Bōg doł! Jak Bōg doł!”.

Kej ino mōg słyszeć skrzipka, abo na dożynkach, abo na jakim weselu, to już dō niego było wielke świynto. Właziōł potym za piec i nic niy godoł bez cołke dni, ino spoziyroł jak kot blyszczōncymi ôczami ze ćmy. Potym zrobiōł sie sōm skrzipka z szyńdzioła i kōńskigo wosiynia, ale niy chciały grać tak piyknie jak tamte we kaczmie: brzinkały cicho, barzo cichuśko, gynau jak muszki jake abo kopruchy. Groł na nich ale ôd rana do wieczora, chocioż tyla za to ôdbiyroł sztuchniyńć, iże w kōńcu wyglōndoł jak ôbite jabko niydojzdrzałe. Ale tako to już była jego natura. Dzieciōntko chud coroz barzij, brzuch ino dycki mioł srogi, szopa coroz gynstszo i ôczy coroz szyrzyj ôtwarte, choć nojczyńścij płaczkami zalōne, ale lica i piersi wpadały mu coroz głymbij i głymbij…

Nic niy bōł jak inksze dzieci, bōł barzij jak jego skrzipka z szyńdzioła, co ledwo brzinkała. Na przednōwku przi tym przimiyroł ôd głodu, bo żōł nojczyńścij na surowyj markwi i tyż na chyńci posiadanio skrzipki.

Ale ta chyńć niy wyszła mu na dobre.

We dworze mioł skrzipka bedynter i growoł roz za kedy na nij, jak sie już ćmiyło, coby sie podobać modyj bedynterce. Jōnek niyroz podczołgowoł sie miyndzy łopuchami, aż pod ôtwarte dźwiyrze ze kredynsu[4], coby sie na nie podziwać. Wisiały prawie na ścianie naprzeciw dźwiyrzi. Tōż tam karlus dusza swoja cołko wysyłoł ku nim bez ôczy, bo mu sie zdowało, iże to jakoś niydostympno dō niego świyntość, co ôn niy je godny tyknōńć, iże to jakeś jego nojdrogsze ukochanie.

A jednak pragnōn ich. Chcioł by aby roz mieć je w rynce, aby wejzdrzeć sie na nie bliżyj… Biydne małe bauerske serce dyrgało na ta myśl ôd szczyńścio.

W jedna noc żodnego niy było w kredyńsie. Pōn i pani downo siedzieli za granicōm, dōm stoł prōzny, tōż bedynter przesiadowoł na drugij strōnie u bedynterki. Jōnek, prziczajōny w łopuchach, patrzoł już downo bez ôtwarte szyroke dźwiyrze na cyl wszyskich swojich pragniyń. Miesiōnczek na niebie bōł prawie połny i wchodziōł na szago bez ôkno do kredynsu, a ôdbijoł je we formie wielkigo jasnego kwadratu na przeciwnyj ścianie. Ale tyn kwadrat sie zbliżoł pōmału do skrzipki

i w kōńcu ôświytlōł ja cołkym. Wtynczos we ćmawyj głymbi zdowało sie, choby ôd nij biyła strzybrno światłość; barzij kulate skrziwiynia były tak fest ôświycōne, iże Jōnek ledwo mōg na nie patrzeć. W tym blasku było widać wszysko perfekt: wetniynte kraje, struny i zagiynto rōnczka. Kołeczki przi nij świyciyły jak jōniczki, a podle tego wisioł smyczek we formie strzybrnego prynta…

Ach! Wszysko było śliczne i bezma czarodziejske; Jōnek tyż patrzoł coroz barzij przepadzicie. Przicupniynty we łopuchach, ze łokciami ôpartymi ô chude kolana, z ôtwartōm gymbiczkōm patrzoł i patrzoł. To strach trzimoł go na miyjscu, to jakoś niyprzezwyciynżōno chyńć cisła go do przodku. Czary jake abo co?… Ale ta skrzipka we jasności niyroz zdowała sie przibliżać, choby płynyła ku dziecku… Roz za kedy przigasały, coby zaś ôzpromiynić sie jeszcze barzij. Czary, na zicher czary! Wtynczos wiater powioł; zaszumiały cicho strōmy, zaflotrowały łopuchy, a Jōnek bezma klarownie usłyszoł:

— Idź, Jōnek! W kredyńsie żodnego niy ma… Idź, Jōnek!…

Noc była widno, jasno. We dworskij zogrodzie nad stawym słowik wziōn śpiywać i pogwizdować cicho, to głośnij: „Idź! Pōdź! Weź!” Lelek poczciwy cichym lotym zakryńciōł sie kole gowy ôd bajtla i zawołoł: „Jōnek, niy! Niy!” Ale lelek ôdlecioł, a słowik ôstoł i łopuchy coroz klarownij mrōnczały: „Tam żodnego niy ma!” Skrzipka sie zaś ôzprōmiyniyła…

Biydno, mało, skulōno forma pōmału i ôstrożnie pōnkła sie do przodku, a wtynczos słowik cichusiyńko pogwizdowoł: „Idź! Pōdź! Weź!”

Bioło koszula miyniyła sie coroz bliżyj kredynsowych dźwiyrzi. Już niy ôkrywajōm jij czorne łopuchy. Na kredynsowym progu słychać gibki dych niymocnych piersi ôd bajtla. Chwila jeszcze, bioło koszulka znikła, już ino jedna boso nōżka wystowo za progym. Darmo, lelku, przelatujesz jeszcze roz i wołosz: „Niy! Niy!” Jōnek już w kredyńsie.

Zarzegotały zaroz festelnie żaby we zogrodowym stawie, choby przestraszōne, ale potym ucichły. Słowik przestoł pogwizdować, łopuchy szymrać. Wtynczos Jōnek czołgoł sie cicho i ôstrożnie, ale zaroz go strach chyciōł. We łopuchach czuł sie choby u siebie, jak dzike zwiyrzōntko we krzach, a teroz bōł choby dzike zwiyrzōntko we paści. Jego ruchy stały sie nogłe, krōtki dych świstoł, przi tym ôbloła go ćma. Cichy latowy blic przelecioł miyndzy wschodym i zachodym, ôświyciōł jeszcze roz postrzodek kredynsu i Jōnka na sztyrech przed skrzipkōm z gowōm podniesiōnōm. Ale blic zgos, miesiōnczek przesłōniyła chmōrka i nic już niy było widać ani słyszeć.

Dopiyro za chwila ze ćmy wyszoł cichuśki i płaczliwy klang, choby ftoś niyôstrożnie strun tyknōł — i naroz…

Ruby jakiś, zaspany głos, co wyszoł z roga kredynsu, spytoł gniywliwie:

— Fto tam?

Jōnek chyciōł dych w piersiach, ale ruby głos spytoł po drugi roz:

— Fto tam?

Sztrahecla zaczła sie miynić po ścianie, zrobiyło sie widno, a potym… Eh! Boże! Słychać klōntwy, szlagi, płacz ôd dziecka, wołanie: „O! Sakramyńcie!” Szczekanie psōw, lotanie świateł po szybach, larmo we cołkim dworze…

Na drugi dziyń biydny Jōnek stoł już przed sōndym u fojta.

Mieli go tam sōndzić za złodzieja?… Toć. Popatrzeli na niego fojt i ławnicy, jak stoł przed niymi z palcym w gymbie, z ôtwartymi, wylynkanym ôczami, mały, chudy, zmaraszōny, ôbity, niy wiedzioł, kaj je i czego ôd niego chcōm? Jak to sōńdzić tako chudoba, co mu je dziesiyńć lot i ledwo na nogach stoji? Do heresztu jōm posłać abo jak?… Trza przi tym mieć trocha miyłosierdzio nad bajtlami. Niych go tam weźnie wachtyrz, niych mu do karwaczym, coby na drugi roz niy krod, i wszysko.

— No przeca!

Zawołali Stacha, co bōł za wachtyrza:

— Weź go tam i dej mu na pamiōntka.

Stach przikiwnōł swojōm gupielockōm, zwierzyncōm gowōm, wziōn Jōnka pod paża, choby jakigo kocika, i wyniōs ku stōdōłce. Dziycio, abo niy miarkowało, ô co sie rozchodzi, abo sie zlynkło, doś, iże niy ôzwało sie ani słowym, patrzało ino, choby patrzoł ptok. A bo ôn wiy, co z nim zrobiōm? Dopiyro jak go Stach we stōdole wziōn gorściōm, rozciōngnōł po ziymi, podgiōn koszulina i machnōł ôd ucha, dopiyro Jōnek krziknōł:

— Mamulko! — i co go wachtyrz karwaczym, to ôn: „Mamulko! Mamulko!!”, ale coroz ciszyj, słabij, aże za kerymś razym dziycio ucichło i mamulki już niy wołało…

Biydno, potrzaskano skrzipka!…

— Te, gupi, zły Stachu! Fto tak dzieci bije? Dyć to małe i słabe i dycki było ledwo żywe.

Prziszła matka, wziōnła karlusa, ale musiała go zaniyś do dōm… Na drugi dziyń Jōnek niy wstoł, a na trzeci dziyń na wieczōr traciōł sie już poleku na szezlōngu pod zgrzebnym kilimkym[5].

Jaskōłki ćwiyrkolyły we trześni, co rosła pod przizbōm[6]; prōmiyń ôd słōńca wchodziōł bez szyba i ôblywoł złotōm jasnościōm rozczochrano gōwka ôd bajtla i gymbiczka, co w nij niy ôstało kapki krwie. Tyn prōmiyń bōł choby gościniec, co pō nim mało dusza ôd syneczka miała ôdejś.

Dobrze, iże aby we chwili śmierci ôdchodziyła szyrokōm, słōnecznōm drōgōm, bo za życio szła po prowdzie ciernistōm. Wtynczos wychudłe piersi ruszały sie jeszcze dychym, a gymbiczka ôd bajtla była choby zasuchano w te klangi wiejske, co wchodziyły bez ôtwarte ôkno. To bōł wieczōr, tōż dziouszki wrocały ze kośby i śpiywały: „Oj, na zielōnyj, na runi!”, a ôd strumiynia dochodziyło granie piszczołek. Jōnek wsuchowoł sie ôstatni roz we wieś grać… Na kilimku przi nim leżała jego skrzipka z szyńdzioła.

Naroz gymbiczka ôd dziecka rozjaśniyła sie, a ze bladych wargōw wyszoł szept:

— Mamulko?…

— Co, synku? — prawiyła matka, co jōm dowiyły płaczki…

— Mamulko, a Pōn Bōg mi do w niebie prowdziwo skrzipka?

— Do ci, synku, do! — ôdrzekła matka; ale niy mogła dużyj godać, bo naroz z jeji twardyj piersi gichnōł żol, co rōs i rōs, tōż jynkła ino: „O Jezu! Jezu!”, padła gymbōm na kastla i wziōnła ryczeć, choby straciyła rozum abo jak czowiek, co widzi, iże ôd śmierci niy wytargo swojigo kochanio…

Tōż niy wytargała go, bo jak podniosła sie zaś i wejzdrzała na dziycio, ôczy ôd małego grajka były po prowdzie ôtwarte, ale niyruchōme, gymbiczka za to moc powożno, ciymno i stynżało. Prōmiyń słōneczny tyż ôdeszoł…

Pokōj ci, Jōnek!

***

Na drugi dziyń wrōciyli pōn i pani do dworu z Italije społym ze paniczkōm i kawalerym, co dō nij zolyciōł. Kawaler prawiōł:

— Quel beau pays que l'Italie[7].

— I co to za lud kōnsztlerōw. On est heureux de chercher là-bas des talents et de les protéger[8]… — przidała paniczka.

Nad Jōnkym szumiały brzozy…

1. Niski urzyndnik, co rachowoł robota ôd bauerōw we folwarku.

2. Taniec we połedniowyj Polsce.

3. Instrumynt ludowy we downyj Polsce, podobny do czela.

4. Ôryginalnie: kredens. We polskich dworach izba, co w nij sie trzimało noczynie stołowe i co w nim siedziała sużba.

5. Tepich wiyszany na ścianie.

6. Ôryg.: przyzba. To je ława usuto ze ziymie naôbkoło wiejskij chałpy.

7. Quel beau pays que l'Italie – co za piykny kroj, ta Italijo [przipis ôd tumacza].

8. On est heureux de chercher là-bas des talents et de les protéger – radzi tam szukōmy talyntōw i ich spiyrōmy [przipis ôd tumacza].